ΧΑΜΕΝΟΙ ΣΤΗ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ:
«ΧΡΟΝΟΧΩΡΟΣ, ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ ΔΙΑ ΜΕΣΟΥ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ ΚΑΙ ΧΩΡΙΚΟΣ ΟΡΟΣ ΤΗΣ ΚΥΚΛΟΦΟΡΙΑΣ»
(ΑΠΟ ΤΑ GRUNDRISSE ΤΟΥ ΜΑΡΞ)
του Αδαμάντιου Πασχαλίδη
«Η κυκλοφορία του κεφαλαίου είναι
ταυτόχρονα το δικό του γίγνεσθαι, η
ανάπτυξή του, η ζωική του διαδικασία.
Αν κάτι μπορούσε να συγκριθεί με την
κυκλοφορία του αίματος, αυτό δε θάταν
η τυπική κυκλοφορία του χρήματος, αλλά
η μεστή σε περιεχόμενο κυκλοφορία
του κεφαλαίου» (Μαρξ 1990: 391).
«[…] Σπανίως εγκαταλείπει το έργον, όμως τα βράδυα,
ενίοτε, περιφέρει τη σακατεμένη και αλαμπουρνέζικη
σιλουέττα του, από καπηλειό σε καπηλειό χρησιμοποιώντας
κατά προτίμηση τα πιο σκοτεινά στενά της αγοράς […]».
Εγγονόπουλος Ν. «Περί Ύψους» (Ποιήματα, τ. Β΄,
εκδοτική Εταιρία Ίκαρος: 183-184).[1]
Αφορμή για τον τίτλο του κειμένου αυτού αποτελεί η μετάφραση των: «Zeitraum»-Χρονοχώρος,[2]καθώς και «Vernichtung des Raums durch die Zeit» - Καταστροφή του Χώρου δια μέσου του Χρόνου και «räumliche Bedingung der Zirkulation» - Χωρικού Όρου της Κυκλοφορίας από το πρωτότυπο τωνGrundrisse (Marx 1974) στα ελληνικά (Μαρξ 1990, χρησιμοποιούνται επίσης οι μεταφράσεις αποσπασμάτων από τα: Μαρξ 1983, Μαρξ 1989α και Μαρξ χ.χ.έ.).
H οπτική γωνία (σκοπιά) της εξέτασής μας αφορά τις επιστήμες του χώρου, τη χωροταξία μεταξύ άλλων (και σε καμία περίπτωση δεν αφορά τους μεταφραστές, την αξιόλογη προσπάθεια των οποίων εκτιμούμε). Κάθε προσέγγιση και επεξεργασία έχει την οπτική της γωνία (τους σκοπούς και την άποψη για το θέμα) και κάθε μετάφραση (ή παράφραση που σημαίνει «μετάφραση κατ’ έννοια και ελεύθερη απόδοση», στο Μείζον Ελληνικό Λεξικό, ηλεκτρονικά) έχει σχέση με την ουσία και τις έννοιες που εξετάζονται. Στην περίπτωση που συζητάμε έχει σχέση με την έννοια και τη θεωρία του χώρου (ή της κίνησης του κεφαλαίου στο χώρο ειδικότερα) και θ’ αποτελούσε παράλειψη (ή αστοχία) να χαθούν στη μετάφραση.
Πρόκειται για τα αποσπάσματα που ακολουθούν, στα οποία προστέθηκαν οι υπέρτιτλοι από ταGrundrisse, με μικρές αλλαγές και δικές μας προσθήκες.[3]
Η εξέταση εδώ δεν περιορίζεται στην κυκλοφορία του κεφαλαίου, αλλά επεκτείνεται και στην παραγωγική διαδικασία, μέσω του μηχανισμού αξιοποίησης, στον οποίο εντάσσεται η καταστροφή του χώρου δια μέσου του χρόνου. Ο Γενικός Χωρικός Όρος της Κυκλοφορίας συσχετίζεται έτσι (μέσω του μηχανισμού) με το Γενικό Όρο της Παραγωγής και η συζήτηση επεκτείνεται και σε άλλα αντικείμενα του χώρου (από τα Grundrisse κατ’ εξοχήν – παρεμπιπτόντως λέξη που χρησιμοποιούσε και ο Μαρξ – και από το Κεφάλαιο κατ’ επέκταση), τα οποία παραμένουν, κατά τη γνώμη μας επίκαιρα λόγω της ιστορικής και αφαιρετικής τους επεξεργασίας.
2. Χρονοχώρος και ταχύτητα της κυκλοφορίας
Το δεύτερο συνθετικό στοιχείο είναι η χρονική περίοδος που περνά από τη στιγμή που το κεφάλαιο έχει μετατραπεί σε προϊόν (μέχρι) τη στιγμή που μετατρέπεται σε χρήμα. Ολοφάνερα, η ταχύτητα διαδρομής, ή η διάρκεια αυτής της χρονικής περιόδου καθορίζει το πόσο συχνά μέσα σ’ ένα δοσμένο χρόνο το κεφάλαιο μπορεί να ξαναρχίσει την παραγωγική διαδικασία, την αυτo-αξιοποίηση (Μαρξ 1990: 392).
Η μετάφραση της «χρονικής περιόδου» (αναφέρεται δυο φορές παραπάνω) αντιστοιχεί στη λέξη «Zeitraum» (Marx 1974: 417), την οποία θα μεταφράζαμε Χρονοχώρο (Zeit = χρόνος και Raum = χώρος). Στη δεύτερη πρόταση από το γερμανικό («Von der Geschwindigkeit, in der dieser Zeitraum durchlaufen wird, oder von seiner Dauer[...]», ό. π.) παραλείπεται στο ελληνικό η αναφορική πρόταση: «από την ταχύτητα, με την οποία διανύεται (διατρέχεται) αυτός ο Χρονοχώρος» (σε δικιά μας παράφραση, πριν το διαζευκτικό «ή από τη διάρκειά του»).
Η ουσία είναι εδώ ο μηχανισμός αυτο-αξιοποίησης του κεφαλαίου (από τη διαδικασία της κυκλοφορίας στη διαδικασία της παραγωγής), ο οποίος επιβάλλει μια μεγάλη ταχύτητα με επιπτώσεις στο Χρονοχώρο, όπως θα δούμε παρακάτω.
Ο Μαρξ επεξεργάζονταν τις διαδικασίες της παραγωγής και της κυκλοφορίας ενιαία (ως όλον), όπως φάνηκε παραπάνω και όπως φαίνεται και στο απόσπασμα που ακολουθεί:
Καθώς η αδιάκοπη ανανέωση της παραγωγής εξαρτιέται από την πώληση των έτοιμων προϊόντων· τη μετατροπή του προϊόντος σε χρήμα και την αναμετατροπή του χρήματος στους όρους παραγωγής – πρώτη ύλη, εργαλείο, μισθός –· καθώς η πορεία που το κεφάλαιο ακολουθεί για να περάσει από τον ένα στον άλλο απ’ αυτούς τους προσδιορισμούς σχηματίζει τμήματα της κυκλοφορίας, και τα τμήματα αυτά διατρέχονται σε καθορισμένα χρονικά διαστήματα· (και η ίδια η γεωγραφική απόσταση αναλύεται σε χρόνο. για παράδειγμα, δεν ενδιαφέρει η γεωγραφική απομάκρυνση της αγοράς αλλά η ταχύτητα – το χρονικό διάστημα που χρειάζεται για να φτάσει κανείς στην αγορά) η ταχύτητα της κυκλοφορίας, οχρόνος που απαιτεί η κυκλοφορία καθορίζει λοιπόν πόσα προϊόντα μπορούν να παραχθούν μέσα σ’ ένα δοσμένο χρονικό διάστημα· πόσο συχνά το κεφάλαιο μπορεί να αξιοποιήσει τον εαυτό του μέσα σ’ ένα δοσμένο χρονικό διάστημα, πόσο συχνά μπορεί να αναπαράγει και να πολλαπλασιάζει την αξία του (Μαρξ 1990: 408).
Τα «χρονικά διαστήματα» (αναφέρονται τρεις φορές παραπάνω και στη μια είναι με πλάγια γράμματα, όπως στο πρωτότυπο) αντιστοιχούν στη λέξη «Zeiträume» (Marx 1974: 436), την οποία θα μεταφράζαμε ως Χρονοχώρους. Στο κείμενο που είναι στην παρένθεση, υπάρχει στο πρωτότυπο (ανάμεσα στις παύλες) η λέξη «Zeitquantum», που επί λέξει είναι το «χρονικό ποσοστό», ως επεξήγηση υποθέτω της ταχύτητας (λέξης που προηγείται από τις παύλες). Στην παρένθεση επίσης η «γεωγραφική απόσταση» αντιστοιχεί στο «örtliche Entfernung» (ό. π.), το οποίο θα μεταφράζαμε ως «τοπική απόσταση».
Η «γεωγραφική απομάκρυνση της αγοράς» αντιστοιχεί στο «räumliche Ferne des Marktes», το οποίο θα παραφράζαμε ως «χωρικό μακρινό» (δηλαδή, «που βρίσκεται σε μεγάλη απόσταση τοπική ή χρονική», σύμφωνα με το Μείζον Ελληνικό Λεξικό, ηλεκτρονικά) της αγοράς, ή πιο ελεύθερα σε «χωρικά μακρινές αγορές».
Στο τέλος του παραπάνω αποσπάσματος υπάρχουν δύο αναφορές στο «δοσμένο χρονικό διάστημα» (χρονοχώρο - Zeitraum) και συνδέεται από τη μια η παραγωγή (πόσα προϊόντα μπορούν να παραχθούν) και από την άλλη η αξιοποίηση του κεφαλαίου (πόσο συχνά μπορεί να αξιοποιηθεί). Έτσι διατυπώνεται και μια έννοια του χρονοχώρου στην παραγωγική διαδικασία, καθώς και της ταχύτητας στους όρους της παραγωγής.
Το ζήτημα αυτό έχει σημασία για τη χωροθέτηση της παραγωγής και της κυκλοφορίας (με χωρικούς όρους τις «εισροές» των Εργατικών Δυνάμεων, των Αντικειμένων Εργασίας και των Μέσων Εργασίας και σε τρίτο στάδιο – το πρώτο αποτελείται από την αγορά των παραπάνω «εισροών» και το δεύτερο από την παραγωγή – τη διοχέτευση του Εμπορεύματος στην αγορά, βλ. Κομνηνός 1984). Το τελευταίο, ως προς την μετατροπή του Εμπορεύματος σε Χρήμα και την τροχιά που διατρέχει το κεφάλαιο σε Χρονοχώρους (καθώς και τους χωρικούς όρους της κυκλοφορίας, όπως θα εξετάσουμε παρακάτω στην Ενότητα 4), συσχετίζεται τοιουτοτρόπως με τους συγκεκριμένους χωροχρόνους της παραγωγής των νέων προϊόντων.
Ο Μαρξ επανέρχεται στο ζήτημα του χώρου ως εξής:
Καμιά επιχείρηση δεν έχει διάθεση να πουλά τα προϊόντα της δυσκολότερα από μιαν άλλη. Αν αυτό οφειλόταν στη μικρότερη αγορά, τότε θα απασχολούνταν όχι μεγαλύτερο – όπως υποθέσαμε – αλλά μικρότερο κεφάλαιο απ’ όσο απασχολεί η επιχείρηση με τη μεγαλύτερη αγορά. Θα μπορούσε όμως να σχετίζεται με τη μεγαλύτερη τοπική απομάκρυνση της αγοράς, και άρα την πιο αργή απόδοση. Το μεγαλύτερο χρονικό διάστημα που θα χρειαζόταν το κεφάλαιο α για να αξιοποιηθεί θα προερχόταν εδώ από τη μεγαλύτερη απόσταση στο χώρο, που πρέπει να διανύσει μετά το τέλος της παραγωγικής διαδικασίας για να ανταλλαγεί σαν Ε[μπόρευμα] με Χ[ρήμα] (Μαρξ 1990: 394, τα πλάγια στο πρωτότυπο).
Με πλάγια γράμματα «η μεγαλύτερη τοπική απομάκρυνση της αγοράς» αντιστοιχεί στο «grössre Entfernung des Marktes im Raum» (Marx 1974: 420) που μεταφράζεται σε «μεγαλύτερη απόσταση της αγοράς στο χώρο». Το «μεγαλύτερη απόσταση στο χώρο» αντιστοιχεί στο «grössre räumliche Entfernung» (ό. π.), που μεταφράζεται σε «μεγαλύτερη χωρική απόσταση». Εδώ ο μεταφραστής είναι σαν να παίζει από τη μια με το τοπικό και από την άλλη με το χώρο. Ίσως έχει κάποιο δίκιο, γιατί στην πρώτη περίπτωση ο χώρος συσχετίζεται με την απόσταση άμεσα, ενώ στη δεύτερη περίπτωση έμμεσα με την κυκλοφορία του κεφαλαίου. Σημασία έχει ότι και τις δυο φορές ο χώρος, είτε ως ουσιαστικό είτε ως επίθετο, αναφέρονται στην αγορά και στη μετατροπή του Ε σε Χ (Ε-Χ σύμφωνα με το σχήμα του Μαρξ), όπως είδαμε και με το Χρονοχώρο παραπάνω. H μεταφορά του προϊόντος στην αγορά και η μετατροπή του σε Εμπόρευμα συντελείται μέσω της διαδικασίας των μεταφορών, η οποία ανήκει στη διαδικασία της παραγωγής κατά τον Μαρξ, ο οποίος ανέπτυξε το θέμα διεξοδικά (όπως το θέμα του κόστους των μεταφορών, το οποίο επεξεργάσθηκε στην ίδια παράγραφο παρακάτω, απ’ όπου και τα παραπάνω αποσπάσματα).
3. Καταστροφή του χώρου δια μέσου του χρόνου
Το κεφάλαιο τείνει από τη φύση του να ξεπεράσει κάθε τοπικό φραγμό, ώστε η δημιουργία των φυσικών όρων της ανταλλαγής – των μέσων επικοινωνίας και μεταφοράς – η εκμηδένιση δηλαδή του χώρου με μέσο τον χρόνο, γίνεται για το κεφάλαιο αναγκαιότητα σ’ ολότελα διαφορετικό βαθμό (Μαρξ 1990: 397).
Το απόσπασμα αυτό μεταφράζεται επίσης ως εξής:
Το κεφάλαιο από τη φύση του εξωθεί πέρα από κάθε χωρικό όριο. Η δημιουργία των φυσικών-αντικειμενικών όρων της ανταλλαγής – μέσων επικοινωνίας και μεταφοράς – γίνεται λοιπόν γι’ αυτό αναγκαιότητα σε εντελώς άλλη κλίμακα – η καταστροφή του χώρου από τον χρόνο» (Μαρξ 1989α: 258).
Σε άλλο απόσπασμα από τα Grundrisse μεταφράζεται το ακόλουθο:
Ενώ λοιπόν το κεφάλαιο αναγκαστικά από τη μια μεριά τείνει να γκρεμίσει κάθε τοπικό φραγμό στη συναλλαγή, δηλαδή την ανταλλαγή, να κατακτήσει ολόκληρη τη γη σαν αγορά του, τείνει από την άλλη μεριά να εκμηδενίσει τον χώρο με τον χρόνο. να μειώσει δηλαδή στο ελάχιστο τον χρόνο που κοστίζει η κίνηση από τον ένα τόπο στον άλλο. Όσο πιο αναπτυγμένο είναι το κεφάλαιο, όσο μεγαλύτερη έκταση έχει άρα η αγορά όπου αυτό κυκλοφορεί, η αγορά που αποτελεί τη γεωγραφική τροχιά της κυκλοφορίας του, τόσο περισσότερο τείνει ταυτόχρονα στη μεγαλύτερη γεωγραφική επέκταση της αγοράς και τη μεγαλύτερη εκμηδένιση του χώρου με μέσο τον χρόνο (Μαρξ 1990: 409).
Το ίδιο απόσπασμα μεταφράζεται επίσης ως εξής:
Το κεφάλαιο, ενώ από το ένα μέρος, τείνει να καταρρίψει κάθε τοπικό φραγμό στο εμπόριο, δηλαδή στην ανταλλαγή, για να καταχτήσει ολόκληρο τον κόσμο, και να τον κάνει μια αγορά, από άλλο μέρος, τείνει να καταστρέψει το χώρο μέσω του χρόνου, δηλαδή να μειώνει στον ελάχιστο δυνατό βαθμό το χρόνο που κοστίζει η κίνηση από το ένα μέρος στο άλλο. Όσο περισσότερο είναι αναπτυγμένο το κεφάλαιο, τόσο πλατύτερη είναι επομένως η αγορά που κυκλοφορεί, και επομένως όσο μεγαλύτερη γίνεται η χωρική τροχιά της κυκλοφορίας του, τόσο περισσότερο τείνει σε μια χωρική επέκταση της αγοράς, κι επομένως σε καταστροφή του χώρου μέσω του χρόνου (Μαρξ 1983: 105).
Το ίδιο απόσπασμα μεταφράζεται επίσης στο Μαρξ (χ. χ. έ.: 205), όπου εκτός από το «πασχίζει να καταστρέψει τον χώρο με τον χρόνο» υπάρχει και το «τροχιά του χώρου κυκλοφορίας του […] μεγαλύτερη επέκταση του χώρου της αγοράς».
Στο πρωτότυπο η φράση είναι «Vernichtung des Raums durch die Zeit» (Marx 1974: 423 και 438, απ’ όπου και τα αποσπάσματα παραπάνω), η οποία μεταφράζεται με δυο τρόπους: «εκμηδένιση του χώρου με μέσο τον χρόνο» και «καταστροφή του χώρου μέσω του χρόνου». Υπάρχει μια δυσκολία στη μετάφραση της λέξης durch (δια μέσου), αλλά εφόσον υιοθετείται το «μέσο» δεν είναι εκεί το ζήτημα, στο αν θα υιοθετηθεί η λέξη «εκμηδένιση» ή αντίστοιχα «καταστροφή», αλλά στην έννοια που είναι σημαντική για τη διαμόρφωση του χώρου, ως καταστροφική: είτε χωροταξικά, είτε περιβαλλοντικά, είτε αισθητικά ως τοπίο κλπ.
H λέξη τοπικό αντιστοιχεί στη γερμανική λέξη räumlich δηλαδή «χωρικό» και συνδέεται με το χώρο (γενικότερα) και όχι με κάποιο τόπο (συγκεκριμένο). Η συχνή από τον Μαρξ χρησιμοποίηση του όρου «τοπικό» (örtlich) συνδέεται περισσότερο με την απόσταση, όπως την αναφέρει για τη βιομηχανία μεταφορών, η οποία πουλάει την «αλλαγή του τόπου» – Ortsveränderung (Marx 1977: 60, η οποία μεταφράζεται ως μετακίνηση στο Μαρξ 1979: 53 κ. έ., ό. π., ή ως μετατόπιση, ενώ είναι «τοπική κίνηση» – örtliche Bewegung. Για τον τεχνικό ορισμό του χρόνου, βλ. επίσης «Ο χρόνος στη θετική επιστήμη», Μπερξόν 2006: 316 κ. ε., όπου διατυπώνεται επίσης μια εντελώς διαφορετική άποψη για το χρόνο και το χώρο).
4. Η μεταφορά του προϊόντος στην αγορά:
Γενικός Χωρικός Όρος της Κυκλοφορίας
Η κυκλοφορία συντελείται στον χώρο και τον χρόνο. Ο τοπικός όρος, η μεταφορά του προϊόντος στην αγορά, ανήκει από οικονομική άποψη στην ίδια την παραγωγική διαδικασία. Το προϊόν είναι πραγματικά έτοιμο μονάχα όταν βρεθεί στην αγορά [...] Όμως το τοπικό αυτό συνθετικό στοιχείο είναι σημαντικό, στο βαθμό που μ’ αυτό συνδέεται η επέκταση της αγοράς, η ανταλλαξιμότητα του προϊόντος. Η μείωση του κόστους αυτής της πραγματικής κυκλοφορίας (μέσα στο χώρο) ανήκει στην ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων από το κεφάλαιο, στη μείωση του κόστους αξιοποίησής του (Μαρξ 1990: 404).
H λέξη «τοπικό» (που αναφέρεται παραπάνω δυο φορές) αντιστοιχεί στη γερμανική λέξη «räumlich» (Marx 1974: 432) δηλαδή χωρικό και συνδέεται με το χώρο (γενικότερα) και όχι με κάποιο τόπο (συγκεκριμένο). Αναφέρεται ως χωρικός όρος της μεταφοράς του προϊόντος στην αγορά. Ο χωρικός όρος ή καλύτερα ο Γενικός Χωρικός Όρος της Κυκλοφορίας είναι αλληλένδετος με τους «Γενικούς Όρους της Παραγωγής» («allgemeine Produktionsbedingungen», Marx 1974: 424), καθόσον αναφέρονται και οι δυο στην ενιαία διαδικασία της κυκλοφορίας και της παραγωγής. Το ζήτημα αυτό συνδέεται με τη συζήτηση και με μια σειρά σημαντικών εργασιών (όπως ξεκίνησαν στο Βερολίνο στις αρχές της δεκαετίας του 1970 με τον D. Läpple), με αφετηρία «το παράδειγμα του δρόμου» και τους «γενικούς όρους της παραγωγής σε αντιδιαστολή από τους ιδιαίτερους» (βλ. επίσης το αντίστοιχο κείμενο που επιλέχθηκε για το κράτος, στο Μαρξ 1989: 257-270) και επεκτείνεται στη σχέση κράτους και κεφαλαίου, καθώς και στη θεωρία των υποδομών (βλ. Πασχαλίδης 1986 και Skayannis 1990).
5. Ο χρόνος κυκλοφορίας του κεφαλαίου
Στον 2ο τόμο του Κεφαλαίου (Μαρξ 1979 και Marx 1977) δεν συμπεριλήφθηκαν οι παραπάνω αναπτύξεις από τα Grundrisse.[4] Από την άποψη αυτή (και όχι μόνο) αποτελούν σημαντικό κείμενο, το οποίο μπορεί να διαβάζεται εισαγωγικά και συμπληρωματικά στο Κεφάλαιο (εννοείται πέρα από την απόλαυση που προσφέρει ως κείμενο).
H λέξη «χωρικά» όμως μεταφράζεται από το «räumlich» σαφώς (στο δεύτερο τόμο) όταν ο Μαρξ αναφέρεται στο χωρισμό των αγορών (αγοράς και πώλησης, Μαρξ 1979: 124 και Marx 1977: 129). Το ίδιο ακριβώς όταν αναφέρεται στη «χωρική σφαίρα της κυκλοφορίας» («räumliche Zirkulationssphäre”), ενώ η λέξη «τοπικό» («örtlich») αναφέρεται στην απόσταση (από τον τόπο παραγωγής) και στην τοπική αγορά (Μαρξ 1979: 126 και Marx 1977: 130).
Η παραπάνω αποσαφήνιση (η οποία εμπεριέχεται και στα Grundrisse, απλά επιβεβαιώνεται εδώ) μας βοηθάει να ξεπεράσουμε τις παραπάνω μεταφραστικές δυσκολίες και να πλησιάσουμε στο αντικείμενο του χώρου: χωρικό είναι το γενικό, τοπικό είναι το συγκεκριμένο.
Στην εξέταση της κυκλοφορίας του κεφαλαίου από τον Μαρξ (στον 2ο τόμο, απ’ όπου αναφέρθηκαν και τα παραπάνω), στην επεξεργασία των χρονοχώρων κατά τη διαδικασία της παραγωγής και της κυκλοφορίας,[5] πέραν από το χωρικό ζήτημα που εξετάζουμε περιορισμένα εδώ, υπάρχουν εκτενείς αναφορές στη βιομηχανία μεταφορών και στην ανάπτυξη των μέσων επικοινωνίας και μεταφοράς («Verkehr», άλλη μια λέξη που χρήζει επεξεργασίας), καθώς και στην κυκλική κίνηση με τις απαιτήσεις και τις συνθήκες ή τους χωρικούς όρους αξιοποίησης του κεφαλαίου.
6. Συμπερασματικά και περαιτέρω έρευνα
Οι μεταφράσεις των λέξεων, μας οδήγησαν σε αποσαφηνίσεις της έννοιας του χώρου (ή αλλιώς της κίνησης του κεφαλαίου στο χώρο, από τα Grundrisse) και στην ιστορική αφαιρετική πλευρά εξέτασης, πλευρά που παραμένει στην επικαιρότητα.
O Χώρος (το χωρικό) και κατ’ επέκταση ο Τόπος (το τοπικό) χρειάσθηκαν την ακόλουθη αποσαφήνιση: το μεν τοπικό είναι συγκεκριμένο, αναφέρεται σε μια χρονααπόσταση από έναν τόπο σ’ έναν άλλο τόπο (όπως από την εγκατάσταση της παραγωγής στον τόπο της αγοράς, π.χ. στις μακρινές αγορές της Κίνας), το δε χωρικό είναι γενικός όρος της κυκλοφορίας, δηλαδή είναι όρος αφαιρετικός, όπως ο Χρονοχώρος της κυκλοφορίας του κεφαλαίου. (Παρέκβαση: η έκφραση «εκτός τόπου και χρόνου» είναι, εννοείται, πιο συγκεκριμένη από την ασυνήθιστη «εκτός χώρου και χρόνου»!).
Υπάρχει και ένας δεδομένος χρονοχώρος στην παραγωγική διαδικασία, καθώς και μια ταχύτητα στους όρους της παραγωγής, η οποία έχει σχέση με τη χωροθέτηση της παραγωγής αφενός και της κυκλοφορίας αφετέρου. Με χωρικούς όρους: τις «εισροές» των Εργατικών Δυνάμεων, των Αντικειμένων Εργασίας και των Μέσων Εργασίας και σε τρίτο στάδιο τη διοχέτευση του προϊόντος (παραχθέντος Εμπορεύματος) στην αγορά. Με τον τρόπο αυτό συνδέονται οι Γενικοί Όροι της Κυκλοφορίας με τους Γενικούς Όρους της Παραγωγής, καθόσον αναφέρονται και οι δυο στην ενιαία διαδικασία της κυκλοφορίας και παραγωγής.
Με ποιο τρόπο επιβάλλεται μια μεγάλη ταχύτητα με επιπτώσεις στο Χρονοχώρο; με το μηχανισμό αυτο-αξιοποίησης του κεφαλαίου (ενιαία, από τη διαδικασία της κυκλοφορίας στη διαδικασία της παραγωγής). Ποια είναι τα μέσα για τη μεγάλη ταχύτητα; Η βιομηχανία μεταφορών (με τα μέσα επικοινωνίας και μεταφοράς) και οι Γενικοί Όροι της Παραγωγής. Η επεξεργασία αυτή συμπληρώνεται για το χωρικό ζήτημα (από τα Grundrisse και κατ’ επέκταση από το Κεφάλαιο) με τα ακόλουθα: Τους «φυσικούς όρους» (ή τους φυσικούς όρους της ανταλλαγής μέσω της εργασίας), τον πληθυσμό και τον «εφεδρικό στρατό», την ιστορική αντίθεση πόλης-υπαίθρου, τον τόπο εγκατάστασης, τον εδαφικό καταμερισμό της εργασίας (καθώς και το πεδίο της εργασίας) και τη γαιοπρόσοδο. Εδώ θα προσθέταμε και τη συμβολή του Ένγκελς με την Κατάσταση της εργατικής τάξης, Το ζήτημα της κατοικίας και τη δημιουργία των μεγάλων πόλεων, καθώς και τη χωροθέτηση της μεγάλης βιομηχανίας εκεί. Εννοείται ότι και σε άλλα έργα των Μαρξ και Ένγκελς βρίσκονται διάσπαρτες αναφορές σε ζητήματα του χώρου (ενδεικτικά αναφέρουμε τη Γερμανική Ιδεολογία).
Πώς καταστράφηκε ο χώρος δια μέσου του χρόνου; Είτε περιβαλλοντικά, είτε χωροταξικά: με τις χωρικές συγκεντρώσεις (π.χ. με τους αυτοκινητόδρομους που μεταφέρουν τα Εμπορεύματα με ταχύτητα στην αγορά των πόλεων για να επαναξιοποιηθεί το κεφάλαιο). Η καταστροφή του χώρου δια μέσου του χρόνου γίνεται για το κεφάλαιο αναγκαιότητα και ανήκει στις χωρικές μορφές του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής, σ’ ολότελα διαφορετικό βαθμό (ή κλίμακα) σε κάθε φάση ανάπτυξης των κεφαλαιοκρατικών κοινωνικών σχηματισμών. Σε ποιο βαθμό (ή κλίμακα); Ή αλλιώς σε ποιο βαθμό ανάπτυξης του κεφαλαίου; Ή σε «ποια ιστορική βαθμίδα της παραγωγής»; όπως έγραφε ο Μαρξ όταν αναφερόταν στους γενικούς όρους κάθε παραγωγής.
Πηγές
Κομνηνός Ν. (1984), «Η πόλωση της συσσώρευσης του κεφαλαίου», Θέσεις, τ. 7, Απρίλιος-Ιούνιοςhttp://www.theseis.com/index.php?option=com_content&task=view&id=85&Itemid=29 20.1.2011).
Κυπριανίδης Τ. (1984), «Μαρξισμός και επιστημονικές έννοιες», Θέσεις, τ. 6, Ιανουάριος-Μάρτιος (http://www.theseis.com/index.php?option=com_content&task=view&id=76&Itemid=29 20.1.2011).
Marx K. (1974), Grundrisse der Kritik der Politischen Ökonomie (Rohentwurf 1857-1858), Dietz Verlag Berlin (1953), 2. Auflage (το ίδιο στο Marx-Engels-Werke-Band 42, όπου υπάρχουν κάποιες διαφορές στους υπέρτιτλους, όπως μεταφράσθηκαν στο Μαρξ 1990).
Marx K. (1977), Das Kapital. Ktirik der politischen Ökonomie. Zweiter Band, Verlag marxistische Blätter, Frankfurt am Main, 2. Auflage (όπως και τ. 24 του Werke von Marx und Engels, Dietz Verlag 1948, 1963).
Μαρξ Κ. (1979), Το Κεφάλαιο. Κριτική της πολιτικής Οικονομίας. Βιβλίο ΙΙ: Το προτσές κυκλοφορίας του κεφαλαίου. Τόμος Δεύτερος, Εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή.
Μαρξ Κ. (1983), Εκλογή από τις Βάσεις Κριτικής της Πολιτικής Οικονομίας (Grundrisse), μετάφραση Γ. Χοτζέας, εκδόσεις α/συνέχεια, Απρίλης.
Μαρξ Κ. (1989α), Για το Κράτος, Επιμέλεια: Επιλογή κειμένων: Γ. Μηλιός, Μετάφραση: Τ. Κυπριανίδης, Εκδόσεις Εξάντας.
Μαρξ Κ. (1989β), Βασικές Γραμμές της Κριτικής της Πολιτικής Οικονομίας 1857-1858, Πρόλογος-Μετάφραση-Σημειώσεις: Δ. Διβάρης, τόμος Α΄, Εκδόσεις Στοχαστής.
Μαρξ Κ. (1990), Βασικές Γραμμές της Κριτικής της Πολιτικής Οικονομίας 1857-1858, Πρόλογος-Μετάφραση-Σημειώσεις: Δ. Διβάρης, τόμος Β΄, Εκδόσεις Στοχαστής.
Μαρξ (χ.χ.έ.), Ο άνθρωπος στην εργασία και τη συνεργασία (από τα “Grundrissse” της «Κριτικής της πολιτικής οικονομίας» [1857-57]), μετάφραση Σ. Καμπουρίδης, εκδόσεις γερ. Αναγνωστίδη.
Μπερξόν Ε. (2006), Η δημιουργική εξέλιξη, Εκδόσεις ΠΟΛΙΣ, δεύτερη έκδοση.
Πασχαλίδης Α. (1986), Δυναμική της Ανάπτυξης στον Αγροτικό Χώρο. (Τάσεις διαρθρωτικών μεταβολών στην περιοχή Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης 1950-1985), διδακτορική διατριβή, Επιστημονικές Εκδόσεις ΔΠΘ, Ξάνθη (http://phdtheses.ekt.gr/eadd/handle/10442/0530 10.1.2011).
Skayannis P. (1990), The General Conditions of Production and Infrastructure: the Case of Post Civil - War Greece. Vols. 1, 2. PhD. Thesis, University of Sussex, September.
[1] Το ποίημα του Ν. Εγγονόπουλου, έχει εννοείται υπερρεαλιστική χροιά (το απαγγέλει εξαίσια ο Δ. Πουλικάκος σ’ ένα πρόσφατο δισκάκι) και το απόσπασμα αποτελεί μια αυθαίρετη, «συνειρμική» προμετωπίδα, αν και οι λέξεις «έργον» (πρόκειται για το έργο του πυροτεχνουργού!) και «αγορά» μπορούν να θεωρηθούν κλειδιά για το θέμα της μετακίνησης (μεταξύ έργου και αγοράς) δια μέσου του χώρου που επεξεργαζόμαστε, εννοείται από τη μεριά του καθημερινής ζωής του ανθρώπου (αυθαίρετη παράφραση των στίχων, για την οποία φέρουμε την αποκλειστική ευθύνη).
[2] Για την έννοια του χωροχρόνου στη φυσική βλ. Κυπριανίδης 1984. Για την υλιστική διαλεκτική του χρόνου και του χώρου βλ. στο έργο του F. Engels: Αντι-Ντύρινγκ.
[3] Για το θέμα των υπέρτιτλων δες τον πρόλογο του μεταφραστή: στο Μαρξ 1989β: 27 και την υποσημείωση 1 του εκδότη: στο Μαρξ χ. χ.,: 264, καθώς επίσης τη σημείωση: στο Marx 1974 στις Πηγές στο τέλος του παρόντος.
[4] Μεταφράζονται και διαγράμματα, τα οποία θεωρούνται άλλωστε προκαταρκτικά σχέδια (Rohentwurf) του Μαρξ για τοΚεφάλαιο, ή όπως έγραψαν σε υποσημείωση οι επιμελητές της γερμανικής έκδοσης: «[...] οικονομικό χειρόγραφο που αποτελούσε το σχέδιο για το μελλοντικό “Κεφάλαιο”», Μαρξ 1989α: 29.
[5] Ως άθροισμα των χρόνων παραγωγής και κυκλοφορίας: ο χρόνος συντίθεται σε χρόνο παραγωγής και σε χρόνο κυκλοφορίας, το άθροισμα των οποίων αποτελεί το συνολικό χρόνο κυκλοφορίας ή της κυκλικής κίνησης (κύκλησης), ή το χρόνο περιστροφής, βλ. Μαρξ 1979: 119 και 245.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου