Σενάρια για τις προοπτικές του ανθρώπου στο Σύμπαν

ΝΙΚΟΣ ΠΡΑΝΤΖΟΣ, Η περιπέτεια του μέλλοντος, Μετάφραση: Μαρία Πουρνάρα, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, σελ. 292  

ΤΟΥ ΧΡΗΣΤΟΥ ΛΑΣΚΟΥ

Ο πλανήτης μας είναι το λίκνο της ανθρωπότητας.Αλλά κανείς δεν περνάει όλη του τη ζωή στο λίκνο
Κονσταντίν Τσιολκόφσκι

Το βιβλίο που παρουσιάζουμε σήμερα είναι πραγματικά μοναδικό. Αν και η αρχική του έκδοση στα γαλλικά πραγματοποιήθηκε πριν από 15 χρόνια και η ελληνική του σχεδόν 7 χρόνια πριν, είναι δύσκολο να βρεθεί έστω και σχετικά συγκρίσιμη εργασία στη παγκόσμια βιβλιογραφία. Το γεγονός πως πριν εκδοθεί στα ελληνικά είχε ήδη μεταφραστεί στα αγγλικά, στα κινεζικά, στα πορτογαλικά, στα τουρκικά και στα κροατικά δεν είναι καθόλου τυχαίο.


Ο Νίκος Πράντζος, αστροφυσικός ερευνητής στο Παρίσι, ειδικός σε θέματα αστρικής και γαλαξιακής δυναμικής, με την Περιπέτεια του μέλλοντος, περπάτησε στους δρόμους που κατεξοχήν άνοιξε ο Καρλ Σάγκαν, μεταξύ άλλων, και, νομίζω πως ξεπέρασε όλους τους προηγούμενους. Έφηβος την εποχή που προβλήθηκε η Οδύσσεια του Διαστήματος, μαγεμένος από τις επικές διαστημικές προοπτικές της δεκαετίας του ’60, που άνοιξε με τον Γκαγκάριν και έκλεισε με το μικρό μεγάλο βήμα του Νιλ Άρμστρονγκ στο φεγγάρι, είναι προφανές πως καθορίστηκε στις επιστημονικές και επαγγελματικές του επιλογές από τη μεγάλη αυτή εποχή.

Γι’ αυτό κι είναι εμφανής η απογοήτευση από όσα ακολούθησαν δεδομένου πως, ενώ οι αστροναύτες του προγράμματος «Απόλλων» περπάτησαν στη Σελήνη, σε έδαφος που βρίσκονταν τετρακόσιες χιλιάδες χιλιόμετρα μακριά από τη Γη, από το 1972 κι έπειτα κανένα ανθρώπινο ον δεν απομακρύνθηκε περισσότερο από πεντακόσια χιλιόμετρα από τον πλανήτη μας! Που πάει να πει πως η ανθρωπότητα σχεδόν μισό αιώνα πριν κινήθηκε σε αποστάσεις 1000 φορές μεγαλύτερες από αυτές που κάλυψε έκτοτε. Κι αυτό ενώ Σοβιετικοί και Αμερικανοί αντιλαμβάνονταν τις τότε διαστημικές αποστολές ως απλή προεργασία για το μεγάλο ταξίδι προς τον Άρη και τους υπόλοιπους πλανήτες του ηλιακού μας συστήματος, που τεχνικά ήταν, κατά βάση, ήδη εφικτό από τη δεκαετία του ’70.

Τι στράβωσε, λοιπόν; Κατά το συγγραφέα, το ξέσπασμα της παγκόσμιας καπιταλιστικής κρίσης της δεκαετίας του ’70 υπήρξε η βασική αιτία της ανάσχεσης των διαστημικών προοπτικών. Όπως σημειώνει, «[δ]εν είναι τυχαίο ότι το 1972 είναι η χρονιά της πρώτης μεγάλης πετρελαϊκής κρίσης, που σηματοδοτεί την έναρξη μιας παρατεταμένης περιόδου οικονομικής ύφεσης για την ανθρωπότητα. Τα προβλήματα που αντιμετωπίζει σήμερα ο πλανήτης μας (δημογραφικά, περιβαλλοντικά, οικονομικά, πολιτικο-κοινωνικά) αφήνουν ελάχιστα περιθώρια για την ανάπτυξη διαστημικών «ονείρων». Αλυσοδεμένο στη σκληρή καθημερινή πραγματικότητα, το ανθρώπινο είδος θα πρέπει να κάνει υπομονή στο λίκνο του». Με παραδοσιακούς όρους, θα μπορούσε κάποιος να συναγάγει από αυτό ένα δείκτη πως ο καπιταλισμός έχει εξαντλήσει τη δυναμική του σε ό,τι αφορά την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων και της επιστήμης. Πολύ περισσότερο, μάλιστα, σήμερα που τη μακρά στασιμότητα των σαράντα χρόνων μετά την ύφεση του ’70 διαδέχθηκε η μεγαλύτερη, ίσως, κρίση στην ιστορία του καπιταλισμού.

Ο Πράντζος, βέβαια, δεν το διατυπώνει με αυτόν τον τρόπο. Οι αναζητήσεις του, ωστόσο, στο μέλλον μας δείχνουν πόσο εύκολο θα ήταν, υπό τον όρο πως το θεμελιώδες κίνητρο της οικονομικής πρωτοβουλίας θα έπαυε να είναι το βραχυπρόθεσμο χρηματικό κέρδος, να επιλυθούν μια σειρά από προβλήματα της παραγωγής αν επεκτεινόμασταν στο διάστημα. Και με παράπλευρες ωφέλειες, περιβαλλοντικές και άλλες. Είναι πολύ χαρακτηριστικό, από αυτήν την άποψη, πως, ενώ το πρόγραμμα «Απόλλων» στοίχισε περίπου 100 δις. σημερινά δολάρια (λιγότερο από το 0.2% του παγκόσμιου ΑΕΠ), η εφικτή τις επόμενες δεκαετίες αξιοποίηση ενός σιδηρούχου π.χ. αστεροειδή διαμέτρου μόλις ενός χιλιομέτρου θα σήμαινε οικονομικό αποτέλεσμα αποτιμώμενο σε περισσότερο από 1 τρις. Όπως μας πληροφορεί ο Πράντζος, «[έ]νας σιδηρούχος αστεροειδής με διάμετρο ενός χιλιομέτρου περιέχει 10 περίπου δισεκατομμύρια τόνους σιδήρου, ποσότητα αρκετή για να καλύψει τις ανάγκες του πολιτισμού μας για δώδεκα χρόνια∙ το περιεχόμενό του σε νικέλιο […] θα επαρκούσε για μια χιλιετία. Ο ίδιος αστεροειδής περιέχει επίσης 100000 τόνους λευκόχρυσο και 10000 τόνους χρυσό…». Δεδομένου πως στο κοντινό μας διάστημα υπάρχουν περισσότεροι από εκατό αστεροειδείς αυτού του μεγέθους είναι κατανοητή η σημασία της μεταλλουργικής τους αξιοποίησης, η οποία, ξαναλέω, είναι σε σύντομο χρόνο τεχνικά καθ’ όλα εφικτή.

Κι αυτό είναι ένα μόνο από εκατοντάδες παραδείγματα. Μόνο που θα απαιτούσε σχεδιασμένη σε πλανητικό επίπεδο παραγωγή, η οποία θα αναλάμβανε συλλογικά την επένδυση με πλήρη αδιαφορία για κερδοφορίες και άλλα δαιμόνια. Και ισχυρίζομαι πως δεν είναι τυχαίο ότι τα διαστημικά όνειρα υπήρξαν τόσο δημοφιλή ιστορικά στους επαναστατικούς κύκλους –κι όχι μόνο στους φουτουριστικούς- ούτε ότι πολύ συχνά οι κοινωνικοί ουτοπιστές υπήρξαν και οι σημαντικότεροι συγγραφείς σχετικών βιβλίων. Ούτε είναι τυχαίες οι τιμές, με τις οποίες επιβράβευσε το επαναστατικό νεαρό σοβιετικό κράτος τον Κονσταντίν Τσιολκόφσκι, τον εκπληκτικό εισηγητή του πυραύλου, ως του οχήματος για διαπλανητικά ταξίδια, ήδη από το 1903. Όπως επισημαίνει ο Πράντζος, «τα προμηθεϊκά του οράματα […] ανταποκρίνοντα[ν] πλήρως στο ιδανικό του «νέου ανθρώπου» της μπολσεβίκικης επανάστασης»[1].

Ανεξάρτητα, πάντως, από την αιτία, το αναμφισβήτητο δεδομένο πως ο «δρόμος προς τα άστρα» μετά τη δεκαετία του ’60 από λεωφόρος κατάντησε στενωπός. Με αποτέλεσμα οι παθιασμένοι για το ταξίδι έφηβοι της «μεγάλης εποχής» να βρίσκουν διέξοδο στην θεμελίωση της δυνατότητας του και, μαζί, στην αναζήτηση λύσεων στα πιθανά προβλήματα. Εξαιρετικό, πραγματικά, υποκατάστατο, όταν γίνεται, μάλιστα, με τους ποιοτικούς όρους της Περιπέτειας του μέλλοντος. Η οποία, όπως σημειώνει ο Ιμπέρ Ριβς, στον πρόλογο της γαλλικής έκδοσης, αναμετριέται με ερωτήματα, όπως: Τι μας επιφυλάσσει το μέλλον; Μέχρι πού θα φτάσουμε στην εξερεύνησή μας; Θα αντικρίσουμε μια μέρα από κοντά τα άστρα και τους γαλαξίες; Θα επισκεφτούμε ποτέ τα παράξενα πάλσαρς, τα κβάζαρς και τις μαύρες τρύπες του διαστήματος; Και, με τα λόγια του ίδιου του Πράντζου: Αν τα καταφέρουμε, με ποια μέσα και για ποιο σκοπό; Ποιες είναι οι προοπτικές του ανθρώπου στο διάστημα κατά τους αιώνες και τις χιλιετίες που έρχονται; Θα συναντήσουμε μια άλλη μορφή ζωής, μια «αδελφή -ψυχή» ή είμαστε καταδικασμένοι σε διαστημική μοναξιά; Ποιος θα μπορούσε να είναι ο ρόλος του ανθρώπου μέσα στο εξελισσόμενο Σύμπαν που μας αποκαλύπτει η σύγχρονη κοσμολογία; Ποιο θα είναι το μέλλον της Γης, του Ήλιου, του Γαλαξία μας και ολόκληρου του Σύμπαντος; Θα υπάρξει ένα συμπαντικό τέλος, όπως προέβλεπαν οι εσχατολόγοι του έτους 1000, αλλά και οι επιστήμονες του 19ου αιώνα; Ή, αντίθετα, η ζωή και η ευφυΐα θα εξακολουθήσουν να υπάρχουν για πάντα;

Το εκπληκτικότερο όλων είναι πως ο Πράντζος τα απαντάει! Συνθέτοντας με γνώση, ευχέρεια και περιεκτικότητα τα σχετικά επιστημονικά κεκτημένα, αναπτύσσει μια πολύ πειστική ανάλυση σε τέσσερα εξειδικευμένα κεφάλαια. Στο πρώτο ασχολείται, μεταξύ πολλών άλλων, με την παρουσίαση σύγχρονων προγραμμάτων για την εξερεύνηση του κοντινού μας διαστήματος, τη «γεωποίηση» και αξιοποίηση πλανητών και δορυφόρων, όπως ο Άρης, η Αφροδίτη, ο Τιτάν –δορυφόρος του Κρόνου- και οι αστεροειδείς ή την πιθανή χρήση των μεγαλύτερων αποθεμάτων γλυκού νερού του ηλιακού συστήματος, που βρίσκονται στους δορυφόρους του Δία: την Ευρώπη, το Γανυμήδη και την Καλλιστώ, όπου κάτω από ένα παχύ στρώμα πάγου υπάρχουν ωκεανοί με βάθη, αντίστοιχα, 100, 500 και 500 χιλιομέτρων! Στο δεύτερο κεφάλαιο αφιερώνεται στα διαστρικά και διαγαλαξιακά ταξίδια παρουσιάζοντας πραγματικές ιδέες, όπως τα σχέδια Ωρίων και Δαίδαλος για την επίσκεψη στον αστέρα του Μπάρναρντ, τον δεύτερο κοντινότερό μας, τις προτάσεις για τις κατάλληλες συσκευές, όπως διαστημικά ιστία, κινητήρες αντιύλης, το Ramjet –υπερδιαστημόπλοιο, σχετικιστικές μηχανές και μηχανές von Neumann, καθώς και σκέψεις σχετικά με τον αποικισμό του Γαλαξία.

Στο τρίτο διαλύει πλανήτες, κατασκευάζει άστρα, «αστροποιεί» με τη βοήθεια του Λεβ Λαντάου το Δία και αναμετριέται με το πρόβλημα που θα προκύψει για τους απογόνους μας μετά από 5 δις. χρόνια, όταν ο Ήλιος θα πεθάνει οριστικά προτείνοντας ποικίλες λύσεις, μεταξύ των οποίων και τη μετακόμιση της Γης. Στο τελευταίο, παρακολουθώντας το Σύμπαν ως όλο στην εξέλιξή του, κινείται στα «όρια του μέλλοντος» με αμείωτο το ενδιαφέρον για τους τότε απόγονούς μας, οι οποίοι, όπως έγραψε ο Μπέρναλ, θα μπορούσε να ήταν εξαϋλωμένα άτομα, που επιπλέουν στο Διάστημα ή, ακόμη και να έχουν ολοκληρωτικά μετατραπεί σε φως και, «χρησιμοποιώντας ελάχιστη ενέργεια, θα εξαπλώνονταν σε όλη την απεραντοσύνη του χωροχρόνου». Διαβάστε το σπουδαίο αυτό βιβλίο. Δεν θα πιστεύετε πόσο πειστικά είναι όλα τούτα τα «παλαβά».

[1] Πριν από μερικά χρόνια πραγματοποιήθηκε στην Θεσσαλονίκη, από το Κρατικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης μια εξαιρετική έκθεση με τίτλο «Το Σύμπαν της Ρωσικής Πρωτοπορίας: Τέχνη και Εξερεύνηση του Διαστήματος 1900-1930». Ο οδηγός της έκθεσης, νομίζω πως θα αποτελούσε ένα σπουδαίο συμπλήρωμα του βιβλίου του Πράντζου. Τον συστήνω ανεπιφύλακτα.

Πηγή: Αναγνώσεις της Κυριακάτικης Αυγής